گزینه‌ها روی میز
گزینه‌ها روی میز – اینترنت و شبکه های اجتماعی همه چیز را در اختیار انسان می گذارد. خوب ها و بدها، زشت ها و زیبایی ها و… همه و همه در دسترس است، چه چیزی باعث می شود که سراغ مطلوب ها رفت نه نامطلوب ها
مقدمه
امروزه فضای مجازی با جلوه‌های رنگارنگ خود پیش چشم بشر خودنمایی می‌کند و هرکسی می‌تواند بسته به میل و سلیقه خود هر آنچه را که می‌خواهد انتخاب کند، اینکه این گزینش تا چه حد همسو با خصایص نیکو و اخلاقی بشر یا خلاف آن باشد وابسته به شخصیت و هویت افراد است.
یکی از کارآمدترین روش‌ها برای مصونیت افراد در برابر نابسامانی‌ها و ولنگاری‌های رفتاری در فضای مجازی آن است که معایب و ناهنجاری‌های آن را تشخیص دهند و به نوعی مراقبت درونی نسبت به آن مجهز شوند. به عبارت دیگر هر اندازه که کاربران از رشد معنوی بالاتری برخوردار شوند، به مسئولیت اخلاقی خود در فضای سایبر بیشتر توجه نمایند و انگیزه‌های درونی کافی و لازم برای مراعات خصائص مطلوب و پرهیز از بداخلاقی در فضای مجازی داشته باشند به همان اندازه نیاز به واکنشهای بیرونی و سلبی نظیر فیلترینگ کمتر شده و استفاده مفیدتر و هدفمندتر از این فناوری امکان‌پذیر خواهد شد.
برنامه‌ریزان در جوامع مختلف با برنامه‌ریزی‌های دقیق بر اساس فرهنگ، آداب و سبک زندگی جامعه خود، می‌توانند ابزارهای پالایشی را به نفع راهکارهای آموزشی کاهش دهند. در این میان کاربر مسلمان با تکیه بر باورها و اصول دینی می‌تواند خود را در برابر آسیب‌های این فضا مستحکم کند و در برابر انواع و اقسام متعدد محتوای پیشنهادی در این فضا موارد مناسب را برگزیند.
اخلاق فناوری اطلاعات
اخلاق در حقیقت مجموعه صفاتی است که انسان فعالیت‌های متناسب با آن را بدون تأمل، تفکر و دشواری انجام می‌دهد. (پور نقدی، ۱۳۸۸، ص۴) برای افزایش پایبندی افراد به اصول اخلاقی، تقویت باورهای دینی و پرهیزگاری می‌تواند بسیار کارآمد باشد، چرا که تربیت دینی انسان را به گونه‌ای رشد می‌دهد که همواره خود را در محضر خداوند بداند و بدون نیاز به ناظر بیرونی، به اصول اخلاقی پایبند باشد و همچنین خود را مقید به مراعات حقوق دیگران بداند. این مهم در سال‌های اخیر، موجب شکل‌گیری شاخه‌ای از اخلاق به نام “اخلاق فناوری اطلاعات و ارتباطات” در قالب زیرمجموعه‌ای از اخلاق کاربردی شده و در مراکز آموزش عالی داخل و خارج کشور تدریس می‌شود.
از منظر اخلاق فناوری، برخی از مفاهیم فلسفه اخلاق باید بازتعریف شوند. از جمله این مفاهیم می‌توان به مالکیت، حریم خصوصی، آزادی و مسئولیت اخلاقی اشاره کرد. برای مثال مواردی پیش میاید که افراد با هویت مجازی و نه حقیقی خود در این فضا، با دیگران، گفتگو میکنند. چنین روال متداولی در فضای مجازی می‌تواند در مسیر اهداف شوم و ضد اخلاقی قرار گیرد. (پور نقدی، ۱۳۸۸، ص۶)
در اغلب کشورهای دنیا والدین نگران بازی‌هایی هستند که فرزندانشان را مجاب به انجام فعالیت‌های غیراخلاقی و ضدانسانی در محیط بازی می‌کند و به دنبال بازی‌هایی هستند که گزینه‌های اخلاقی و انسانی‌تر را در مقابل فرزندان آنها قرار دهد. هیچ‌کس نمی‌تواند منکر این موضوع شود که تکرار هنجارشکنی حتی در دنیای دیجیتال بر عادی شدن آن و کاهش سطح واکنش حتی در دنیای واقعی، تاثیرگذار است.
اخلاق فناوری در پاسخ به نگرانی والدین، باید روشن کند که مرز دنیای واقعی و مجازی در چنین تجربه‌ای کجاست؟ آیا زمانی که ما در یک بازی رایانه‌ای کسی را می‌کشیم، واقعاً مرتکب قتل شده‌ایم؟ مسلماً چنین نکرده‌ایم، اما آیا می‌توانیم ادعا کنیم کشتن در دنیای مجازی هیچ قبح اخلاقی ندارد؟ به‌راستی داوری اخلاقی در مورد اعمالی که در یک بازی رایانه‌ای انجام می‌شود، چگونه امکان‌پذیر است؟ یافتن پاسخ چنین پرسش‌هایی چندان آسان به نظر نمی‌رسد.
پیامدهای بداخلاقی در فضای مجازی
دسترسی‌های بی‌حدوحصر به اطلاعات و داده‌ها در فضای مجازی و امکان انتشار تفکرات و رویاهای افراد، پدیده‌های غیراخلاقی متعددی را به وجود می‌آورد که برخی از آنها عبارتند از نفوذ به رایانه‌های شخصی و اداری، افشای اطلاعات شخصی افراد حقیقی و حقوقی، ارسال اطلاعات دروغ و نامه‌های الکترونیکی تحریف شده، سرقت و دزدی اطلاعات و داده‌ها (رمز عبور، حساب بانکی، …)، انتشار افکار و رفتارهای غیراخلاقی و مخالف با هنجارهای جوامع بشری، چشم‌چرانی، روابط غیراخلاقی و انحرافات جنسی، ارتباط با نااهلان، بی‌شرمی، نفاق و دورویی، سوءاستفاده‌های مالی و اطلاعاتی، دزدی هویت و ترویج فساد، دستیابی به تصاویر مبتذل جنسی و خشونت‌بار که مخاطبان و کاربران به‌ویژه کودکان و نوجوانان را در معرض تهدید و کنش‌های نامناسب اخلاقی قرار می‌دهد. بارزترین مصداق بی‌اخلاقی در فناوری ارتباطات، استفاده نادرست و مهار نشده کودکان از شبکه اینترنت و گمراهی یا به خطر افتادن آنها توسط سودجویان است که هر از چندگاه، اخبار نگران‌کننده آن در رسانه‌ها منتشر می‌شود.
انگیزه افراد در بی‌اخلاقی
یک مؤسسه تحقیقاتی روان‌شناسی رسانه و فنّاوری با نام Media Psychology Research Center، آزمایشی را بر روی ۱۱۰ نفر بازیکن بازی‌های ویدئویی انجام داده و نتایج آن را بر حسب نوع انتخاب گزینه‌های خوب یا بد توسط بازیکنان، اعلام کرده است. شرکت‌کنندگان در این آزمایش، دخترها و پسرهای جوانی با متوسط سن ۲۰ سال بودند. در سناریوهای بازی‌ها که از پیش تعیین شده بود، انتخابی خوب بود که در آن جان فرد بی‌گناهی حفظ می‌شود هرچند با رفتار خشونت‌آمیزی همراه باشد. درحالی‌که در انتخاب بد، زندگی فرد بی‌گناهی تهدید شده و یا از بین می‌رود. مؤسسه فوق این معیار بد و خوب خود را، مبتنی بر اصل تقدس حیات در کتب ادیان بزرگ آسمانی از جمله قران کریم و انجیل دانسته است.
در اغلب بازی‌های استراتژیک چند مسیر برای ادامه بازی و حل مشکل پیش روی بازیکن قرار دارد و بازیکنانی که مسیرهای اخلاقمدارانهتری را انتخاب میکنند به ندرت درگیر روشهای خشونت‌بار در بازی می‌شوند.
پس از اجرای بازی، رفتار بازیکنان طی سؤالاتی بررسی و دسته‌بندی شده است. یک دسته از افراد در بازی‌ها از خود، رفتاری کاملاً اخلاق مدارانه نشان داده‌اند. دسته دوم رفتار خود را تابع سایر مسئولیت‌ها مانند نجات گروه و یا انجام وظیفه و مأموریت خود می‌دانند. دسته سوم که مرتکب رفتار غیراخلاقی شده‌اند اظهار کردند که “این فقط یک بازی است”. دسته چهارم هم رفتار غیراخلاقی خود را به‌صورت عکس‌العمل دیگر عناصر بازی و نجات بازیگر خود می‌دانستند. (Shafer, 2017)
در نتیجه این آزمایش دیده می‌شود، افرادی که مرتکب بداخلاقی در فضای مجازی می‌شوند یا این عمل خود را بی‌اهمیت و جدای از زندگی واقعی دانسته و یا به‌سادگی تسلیم موقعیت‌های ترسیم شده در این فضا بوده‌اند. به‌طور کلی می‌توان گفت که کنجکاوی، ضعف اراده، تنهایی و عدم حضور افراد دیگر و کمبود شخصیت و هویت درونی افراد، همه عواملی هستند که کاربران را به مسیرهای غیراخلاقی سوق می‌دهند. برخی از روانشناسان معتقدند «گمنامی» و «نامرئی بودن» در فضای مجازی، اصلی‌ترین عوامل، در این زمینه است. (پگاه حوزه، ۱۳۸۹)
انگیزه افراد
راهکارهای دینی برای انتخاب گزینه‌های اخلاقی
باورهای دینی که از قبل در ذهن افراد ریشه دوانیده و در رفتارها و سبک زندگی آنها نمودار شده، سپر خوبی برای غلبه بر چالش‌های فضای مجازی بوده و کمک خواهد کرد تا کاربران گزینه‌هایی مبتنی بر محاسن اخلاقی را در این فضا انتخاب کنند: (رحمتی، ۱۳۹۲)
۱- باور به حضور خداوند
هرچند فضای سایبر گاه به‌اندازه‌ای مه‌آلود است که آدمی می‌تواند به‌گونه‌ای ناشناس در آن یکه‌تازی کند و حتی مرزهای اخلاق را زیر پا بگذارد، ولی انسانی که به وجود خداوند ایمان داشته باشد و خود را در خلوت و جلوت در محضر او بداند دیگر نیازی به ناظران بیرونی ندارد و به‌گونه‌ای «خود –کنترل‌گر» خود را مقید به رعایت امور اخلاقی می‌داند. در این رابطه حدیثی از امیرالمؤمنین نقل شده که فرمودند: «اتَّقوا معاصیَ اللّهِ فی الخَلَواتِ، فإنّ الشاهِدَ هُو الحاکِمُ. از معاصى خدا در تنهایی‌ها[ى خود] بپرهیزید؛ زیرا آنکه شاهد است [یعنى خداوند]، همان داور است.» (میزان الحکمه حدیث ۶۷۹۰)
۲- برجسته‌سازی هویت انسانی انسان
جهت برون‌رفت از وادادگی در برابر فناوری، به‌طورکلی و فناوری اطلاعات و ارتباطات به‌طور خاص، لازم است تلاش مداومی صورت پذیرد تا فرد هویت مستقلی برای خود قائل گردد، اراده‌اش تقویت شده، در برابر فناوری اختیار و قدرت گزینش‌گری داشته و همچنین جرئت و جسارت «نه» گفتن به رذایل فضای سایبر در او ایجاد شود. امیرالمؤمنین فرمودند: «اجتِنابُ السیّئاتِ أولى مِنِ اکتِسابِ الحَسَناتِ. دورى کردن از بدی‌ها برتر از انجام خوبی‌هاست.» (میزان الحکمه حدیث ۶۷۵۵) اگر عزت نفس و صفات انسانی در فرد پرورش یافته باشد به خود و دیگران اجازه رفتار خارج از شئونات انسانی را نخواهد داد.
۳- بهره‌گیری از آموزه‌های دینی
متخصصان دانش اخلاق معتقدند تا وقتی‌که حساسیت انفعال و احساس تنگنا در برابر رفتارهای زشت وجود داشته باشد می‌توان به زندگی اخلاقی امیدوار بود. در غیر این صورت و بنا به گفته امیر مؤمنان «مَن تَلَذَّذَ بمعاصِی اللّهِ أورَثَهُ اللّهُ ذُلًّا. هر که از نافرمانى خداوند لذّت ببرد، خداوند او را به خوارى می‌افکند.» (میزان الحکمه حدیث ۶۷۴۵) بسیاری از اصول و قواعد موجود در اندیشه اسلامی را می‌توان برای رفع یا کاهش موانع اخلاقی شدن مورد استفاده قرار داد. از جمله دستورات اخلاقی می‌توان به این موارد اشاره کرد: حرمت دروغ‌گویی و لزوم صداقت در گفتار و کردار، لزوم وفای به عهد، حرمت فتنه‌گری و بدگویی و فحش و ناسزا، حرمت اشاعه فحشا، لزوم حفظ کرامت آدمی و پرهیز از هر کاری که به آن خدشه وارد می‌کند، لزوم رعایت عفاف و پاک‌دامنی و لزوم مراعات حق‌الله و حق‌الناس. حفظ حریم ها و أصول، کار سختی است اما وقتی شکسته شد باب بسیاری از اعمال ناشاسیت دیگر نیز باز خواهد شد.
۴- لزوم تأمل و تفکر
در آموزه‌های قرآنی به انسان‌ها سفارش شده که در غذای خویش تأمل و دقت داشته باشند. «فَلیَنظُر الانسانُ الی طَعامِه» (سوره عبس، آیه ۲۴). با توسعه معنایی در واژه «طعام» و شمول آن به غذای روح و جسم، می‌توان گفت هریک از کاربران اینترنت لازم است توجه کنند خوراک فکری و روحی‌ای که در هریک از بخش‌های فضای مجازی به آنها عرضه می‌شود آیا از نظر اخلاقی سالم هست یا خیر. توجه کامل فرد به خوراک‌های رنگارنگ این روزهای دنیای فناوری، منجر به برخورد آگاهانه و پرسش‌گرانه و تحلیلی با موضوعات مختلفی که به او تحمیل می‌شود، خواهد شد. تقویت این روحیه “خودغربالگری” در افراد می‌تواند مانع افتادن آنها به دره هولناک امور غیراخلاقی شود.
۵- غیرت دینی
تمام سعی و کوشش ما باید در این جهت باشد که چیزی را بپذیریم و به درون خود راه دهیم که با فطرت ما هماهنگ باشد. فطرت ما جز حق، صدق، خیر و حَسن را نمی‌پذیرد و باطل، کذب، شر و قبیح را قبول نمی‌کند. معنای غیرت، غیرزدایی است و کسی که غیرت دینی داشته باشد این امور باطل را، نه از کتاب و مجله و نه از فضای مجازی به خود راه نمی‌دهد.. معنای غیرت این است که انسان در حریم غیر وارد نشود و غیر را به حریم خود راه ندهد. تا انسان هویت و قلمرو هستی خود را نشناسد، چنین صفتی برای او محقق نخواهد شد. قرآن کریم هویت انسان را، آگاه، علیم، عاقل و عادل معرفی می‌کند، زیرا همه بدی‌ها و خوبی‌ها برای او شناسانده شده است. چنانچه می‌فرماید: «فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها؛ و خیر و شر را به او الهام کرد. » (سوره شمس، آیه ۸). (آیت‌الله جوادی آملی، ۱۳۹۳)
۶- نظم در استفاده از فضای مجازی
رفتار بی‌نظم و بی‌برنامه در هر جای زندگی، به معنای برخورد منفعلانه و بدون هدف است که آرامش ما را بهم می‌زند. برای ورود به فضای مجازی نیز بهتر است خود را مقید به زمان معین کنیم و ناخواسته تمام ساعات زندگی را به جولان در این فضا نگذرانیم. امیرالمؤمنین در این باره فرمودند”مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم کند، زمانی برای نیایش و عبادت پروردگار، زمانی برای تأمین هزینۀ زندگی و زمانی برای واداشتن نفس به لذّت های حلال”. (نهج البلاغه، حکمت ۳۹۰) رفتار قاعده‌مند و کنترل شده به تقویت اراده ما کمک می‌کند و درنتیجه به‌سادگی تحت تأثیر بی‌نظمی و بمباران داده‌ها در فضای مجازی قرار نگرفته و قدرت تحلیل خود را از دست نخواهیم داد.
جمع‌بندی
به هر صورت همه گزینه‌ها روی میز هستند و انتخاب مسیرها و گزینه‌های غیراخلاقی در فضای سایبر یک انتخاب ساده و میسر برای همه کاربران در این فضا است. هرچند ابزارهای زیادی برای جلوگیری از ابتلای کاربران به پیامدهای ناشی از این‌گونه انتخاب‌ها طراحی شده و در دسترس قرار گرفته، اما کارآمدترین راهکار، مقید بودن خود فرد به اصول اخلاقی است. امروزه اخلاق ارتباطات به‌عنوان شاخه‌ای از اخلاق کاربردی مطرح شده و در پی یافتن راهکارهایی بر ضد بد‌اخلاقی‌های اینترنتی است. باور به حضور خداوند، برجسته‌سازی هویت انسانی انسان، بهره‌گیری از آموزه‌های دینی، لزوم تأمل، غیرت دینی و نظم در استفاده از فضای مجازی راهکارهایی است که دین برای متخلق شدن کاربران فضای اینترنتی به اصول اخلاقی پیشنهاد می‌کند.
نویسنده: سعیده ساروخانی
منبع:ceop.ir
به کانال تلگرامی انجمن خانواده و اینترنت بپیوندید. familyweb@
گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز گزینه‌ها روی میز
